Κάνοντας zapping, κατά τη διάρκεια της πρωινής ζώνης στην τηλεόραση, ένα κοινό θέμα μεταξύ των καναλιών ήταν οι σατιρικοί στίχοι του τραγουδοποιού, Πάνου Βλάχου, σε μια πρόσφατη συναυλία του.
«Μέσα σε έναν σάκο βάλτε, Άδωνη και Πορτοσάλτε»
Ο δημοσιογράφος, αλλά και ο ίδιος ο υπουργός, αντέδρασαν άμεσα απέναντι στον καλλιτέχνη και τον κατηγόρησαν για υποκίνηση βίας, με τον πρώτο να θέλει να τον μηνύσει. Παρόλο που τα τηλεοπτικά πλατό, έχουν πάρει φωτιά, με δημοσιογράφους, καλλιτέχνες και δικηγόρους να υπερασπίζονται, είτε τον τραγουδιστή, είτε τους προσβεβλημένους, και τα posts στο Twitter να πέφτουν βροχή, με την πλειονότητα τους να επιδοκιμάζουν την κίνηση του καλλιτέχνη, ο ίδιος ο Πάνος Βλάχος, δημοσίευσε τα παρακάτω λόγια στο Instagram:
«Οι στίχοι και η τέχνη μου ποτέ δεν έχουν σκοπό να υποκινήσουν την βία. Δεν είναι το χιούμορ και η σάτιρα που γεννούν την βία. Βάλτε με και μένα μέσα στον σάκο. Ίσως έτσι να έρθουμε πιο κοντά.»
Μία έκφραση που ακούστηκε πολύ αυτές τις ημέρες είναι ότι «η σάτιρα δεν έχει όρια».
Τί είναι όμως η σάτιρα και όντως δεν έχει όρια;
Η σάτιρα είναι ένας καλλιτεχνικός τρόπος έκφρασης, που διακωμωδεί πρόσωπα και καταστάσεις κι έχει αναδειχθεί σε ένα πολύτιμο εργαλείο πολιτικής και κοινωνικής κριτικής. Μέσω της χρήσης του χιούμορ, της υπερβολής και της παρωδίας κατορθώνει να περάσει μηνύματα στο κοινό και να το ενημερώσει. Ωστόσο, δεν είναι πάντοτε εύκολο να καθοριστεί πότε η σατιρική κριτική ξεπερνάει τα όρια από το αποδεκτό στο προσβλητικό ή ακόμα και στο επικίνδυνο.
Για αρχή, πρέπει να αναφερθεί πως σε μια κοινωνία είναι αδύνατον όλοι οι πολίτες να βρίσκονται στο ίδιο πνευματικό και διανοητικό επίπεδο. Επιπλέον, τα ήθη και οι αξίες διαφέρουν μεταξύ των κοινωνικών ομάδων που συνυπάρχουν. Η σάτιρα απευθύνεται, συνήθως, σε άτομα που παρακολουθούν τις εξελίξεις της κοινωνίας ή είναι εξοικειωμένοι με ένα κοινωνικό ζήτημα ή τουλάχιστον, αναγνωρίζουν ότι υπάρχει. Η ιδιομορφία στην ενημερωτική κλίμακα έχει ως αποτέλεσμα ο κάθε ένας να αντιλαμβάνεται ένα μήνυμα ή μια ιδέα με τελείως άλλον τρόπο κι αυτή η διαφορετική ερμηνεία μπορεί να οδηγήσει, κατ’ επέκταση, σε παρεξηγήσεις και αντιδράσεις.
Από τα αρχαία χρόνια, με τις κωμωδίες του Αριστοφάνη, που επέκριναν την πολιτική Αρχή και μεταγενέστερα, από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας, με τις παραστάσεις του Καραγκιόζη, που εξέθεταν τις διαφορές στο κοινωνικό-πολιτικό υπόβαθρο μεταξύ των λαών, φτάσαμε στην σύγχρονη εποχή να καταδικάζουμε αυτή την μορφή έκφρασης. Η σάτιρα κατάφερε να ρίξει αυταρχικές κυβερνήσεις και να αλλάξει νόμους.
Ευαισθητοποίησε κοινωνικές ομάδες, και αποτέλεσε το μέσο διεκδίκησης πολιτικών δικαιωμάτων. Άρα, το θέμα, δεν είναι η ίδια η σάτιρα, αλλά ο τρόπος που την χειρίζονται μερικοί, ώστε να διαδώσουν, έμμεσα, μηνύματα μίσους, ενάντια σε κυβερνητικά και της επικαιρότητας πρόσωπα. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι ο Εθνικός Διχασμός, ο οποίος, πριν πάρει τις διαστάσεις εμφυλίου πολέμου, ξεκίνησε από γελοιογραφίες πολιτικών στις εφημερίδες, υποδηλώνοντας βία στους αντιπολιτευόμενους.
«Το Ανάθεμα του προδότου», ένας σωρός από πέτρες που πέταξαν και συσσώρευσαν στο χώρο μπροστά από το Ζάππειο, 25 Δεκ. 1916, μετά από διαδήλωση αντιβενιζελικών προεξάρχοντος του αρχιεπισκόπου Αθηνών
Διαχρονικά, ένας τρόπος διεκδίκησης δικαιωμάτων υπέφωσκε μέσω γελοιογραφιών, ποιημάτων και λογοτεχνικών κειμένων, εξαιτίας της λογοκρισίας που χαρακτήριζε τις φασιστικές κοινωνίες του παρελθόντος. Είναι χαρακτηριστικό, ότι μεγάλο μέρος του γαλλικού λαού αφυπνίστηκε μέσω των σατιρικών σκίτσων και επαναστάτησε το 1789.
Σήμερα κωμικές σειρές ή ταινίες που ασχολούνται με σύγχρονα κοινωνικά θέματα, όπως η ισότητα των φύλων ή η κλιματική αλλαγή, μπορεί να χρησιμοποιήσουν τη σάτιρα για να προκαλέσουν σκέψη και συζήτηση μέσα από το γέλιο.
«Ο δρόμος προς την επανάσταση». Γελοιογραφία που κυκλοφόρησε το 1789 και απεικονίζει την 3η τάξη να κουβαλάει την Αριστοκρατία και τον Κλήρο.
Πέρα από το γέλιο που προσφέρει και την κριτική που κάνει, τα όρια της αποτελούν αντικείμενο συζήτησης. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην κριτική και την προσβολή. Όπως προαναφέρθηκε, τον κάθε έναν από εμάς τον διακατέχουν διαφορετικές αντιλήψεις και αξίες. Όταν η σάτιρα αποσκοπεί στην προσβολή ιδεολογίας και πίστης, κάποιας κοινότητας ή ομάδας, είτε θρησκευτικής, είτε ενωτικής ή φυλετικής, τότε είναι δεδομένο ότι θα προκληθούν αντιδράσεις. Η σάτιρα που ενθαρρύνει τη βία και το μίσος μπορεί να οδηγήσει σε ξεσηκωμούς, βιαιοπραγίες αλλά και σε κρατική και νομική παρέμβαση. Πολλές φορές είναι αναγκαία η αυτοκριτική, ο αυτοέλεγχος, αλλά και η αυτολογοκρισία, καθώς μας αποτρέπουν να παρεκτραπούμε και να εκφράσουμε εσφαλμένα την ανησυχία μας. Αλλά, αντιθέτως, μας υποβοηθούν να διαδώσουμε την άποψη μας, χωρίς να προκληθούν αντιδράσεις μεγάλου βεληνεκούς.
Η σάτιρα είναι ένα μοναδικό μέσο επιρροής, αντίδρασης και επίκρισης. Ωστόσο, η αναγνώριση, η κατανόηση, και ο σεβασμός των ορίων της είναι κρίσιμοι για τη διατήρηση της αξίας της, χωρίς να υπονομεύεται η κοινωνική συνοχή ή να προκαλούνται αδικαιολόγητες προσβολές.
Και συγκλίνοντας, θα ήθελα να αναφέρω ότι οι στίχοι του Πάνου Βλάχου δεν εκφράζουν τόσο υπαινιγμό βίας, αλλά αγανάκτησης, έναντι των προσώπων που αναφέρει. Καθαρή σάτιρα, βέβαια, θα ήταν αν τους έβαζε σε ένα “τραίνο” κι όχι σε “σάκο”. Είτε συμφωνούμε, είτε διαφωνούμε με την στάση του καλλιτέχνη, πρέπει να παραδεχτούμε ότι τέτοιες εκφράσεις μπορούν να ξεπεράσουν τα όρια, αλλά είναι αναγκαίο κι οι κατονομαζόμενοι να αναλογιστούν τα πεπραγμένα τους, και να κατανοήσουν τον λόγο της απαρέσκειας.
Comments