Ελλάδα και προσφυγικό – μεταναστευτικό: Μια Άβολη Αλήθεια

Οι προσφυγικές και μεταναστευτικές ροές αποτελούν ένα χαρακτηριστικό φαινόμενο του 21ου αιώνα. Τα αίτια πολλά και αναρίθμητα. Πολεμικές συγκρούσεις, φυσικές καταστροφές, κλιματική κρίση και αυταρχικά καθεστώτα είναι μερικά από αυτά. Η αντιμετώπιση του κοινωνικού αυτού φαινομένου έχει πολώσει τις πολιτικές, κοινωνικές και ανθρώπινες σχέσεις. Ωστόσο η βάση πάνω στην οποία θα συζητηθεί είναι μια και αμετάβλητη: η τήρηση των κανόνων του Διεθνούς Δικαίου και των Συμβάσεων του Ανθρώπου.

Όσον αφορά την Ελλάδα, η χώρα βρίσκεται στο κέντρο των γεγονότων που αφορούν πρόσφυγες και μετανάστες, συχνά με αρνητική σημασία. Οι πληροφορίες για αβίωτες συνθήκες στα προσφυγικά κέντρα μαρτυρούν του λόγου το αληθές. Σε λιγότερο από μια εβδομάδα έχουν παρατηρηθεί ένας θάνατος μετανάστη και μία απόπειρα αυτοκτονίας. Στην πρώτη περίπτωση, ο θάνατος προήλθε από καρδιακό επεισόδιο, απόρροια της ψυχολογικής πίεσης που ένιωθε κατά τους οκτώ (8) μήνες παράνομης κράτησης μετά από είσοδο στην χώρα χωρίς να έχει εξεταστεί η περίπτωση του και της έλλειψης ιατρικού προσωπικού και πρόσβασης σε αυτό. Στην δεύτερη περίπτωση, ο μετανάστης συνελήφθη στην Πάτρα όπου δούλευε ως εργάτης γης και μεταφέρθηκε στην Αμυγδαλέζα. Οι προσωπικοί λόγοι παραμένουν άγνωστοι, ωστόσο το κέντρο της Αμυγδαλέζας φημίζεται για τις ανθυγιεινές συνθήκες κράτησης, την έλλειψη ιατρικής περίθαλψης και το στιγματισμό των προσφύγων και μεταναστών.

Πριν επιχειρηματολογήσουμε υπέρ της θέσεως ότι η Ελλάδα δεν τηρεί την νομοθεσία που αναφέρεται στην προστασία των προσφύγων και των μεταναστών, ας εξηγήσουμε τους όρους και το ισχύον νομικό πλαίσιο.

Μετανάστης θεωρείται ένα πρόσωπο που εγκαταλείπει τη χώρα του για να βελτιώσει τις συνθήκες της ζωής του, από κοινωνική ή οικονομική άποψη. Αντίθετα, πρόσφυγας είναι αυτός που εγκαταλείπει τη χώρα καταγωγής του εξαιτίας δικαιολογημένου φόβου δίωξης εξαιτίας της φυλής, της θρησκείας, της εθνικότητας, ή των πολιτικών του/ης πεποιθήσεων και για τον λόγο αυτό, δεν μπορεί να επιστρέψει στη χώρα του.

Το διεθνές, το ευρωπαϊκό και το εθνικό δίκαιο απαγορεύουν την άμεση ή έμμεση (μέσω τρίτης χώρας) επιστροφή προσφύγων και αιτούντων άσυλο στη χώρα από την οποία διέφυγαν ή την απώθησή τους όταν φτάνουν στα σύνορα. Το Σύνταγμά της Ελλάδας κατοχυρώνει το σεβασμό στην αξία του ανθρώπου (άρθρο 2) και ορίζει ότι όλοι όσοι βρίσκονται στην ελληνική Επικράτεια απολαμβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιμής και της ελευθερίας τους χωρίς διακρίσεις (άρθρο 5). Κάθε μετανάστης είτε βρίσκεται στη χώρα μας νομότυπα είτε παράτυπα έχει, μεταξύ άλλων, το δικαίωμα πρόσβασης σε υπηρεσίες υγείας, το δικαίωμα να μην στερείται την ελευθερία του παρά μόνο για τους λόγους που ορίζει ο νόμος, το δικαίωμα να προσφεύγει στη δικαιοσύνη προκειμένου να αμυνθεί απέναντι σε παράνομες συμπεριφορές εις βάρος του. Τέλος, ορισμένοι μετανάστες έχουν το δικαίωμα να μην απελαύνονται, εφόσον η απέλασή τους είναι πρακτικά αδύνατη ή μπορεί να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή ή τα θεμελιώδη δικαιώματά τους. Το βασικό διεθνές δεσμευτικό κείμενο σχετικά με τα δικαιώματα των Προσφύγων είναι η Σύμβαση της Γενεύης (1951). Αιτούντες άσυλο θεωρούνται όποιοι/ες έχουν υποβάλει αίτημα προκειμένου να αναγνωρισθεί στο πρόσωπό τους η ιδιότητα του/της πρόσφυγα, ενώ η απόφαση επί του αιτήματός τους δεν έχει ακόμα εκδοθεί τελεσίδικα. Έως ότου λάβουν την επίσημη αναγνώριση της ιδιότητας του πρόσφυγα, διαθέτουν –σύμφωνα πάντα με το διεθνές προσφυγικό δίκαιο- το δικαίωμα για προστασία από μια εξαναγκαστική επιστροφή στη χώρα καταγωγής τους.

Έχοντας πρώτα ορίσει τις έννοιες «πρόσφυγας» και «μετανάστης» και έπειτα επισημάνει το νομικό πλαίσιο που ισχύει σε διεθνές και ελληνικό επίπεδο, σειρά έχουν τα στοιχεία που αποδεικνύουν την προβληματική στάση της χώρας απέναντι στους πρόσφυγες και τους μετανάστες. Σύμφωνα με το Ελληνικό Συμβούλιο για τους πρόσφυγες, η στέρηση της ελευθερίας προσφύγων και μεταναστών εξακολουθεί να είναι συστηματική, με την ΕΛ.ΑΣ. να βγάζει 24.174 αποφάσεις διοικητικής κράτησης το 2023 «ακόμη και προς χώρες στις οποίες οι επιστροφές δεν επιτρέπονται ούτε είναι εφικτές στην πράξη, κατά παράβαση των διεθνών υποχρεώσεων της Ελλάδας». Στις δέκα πρώτες θέσεις των χωρών προέλευσης των ατόμων εναντίον των οποίων βγήκε απόφαση απέλασης βρίσκονται η Συρία, το Αφγανιστάν, η Σομαλία, χώρες δηλαδή από τις οποίες προέρχεται πολύ μεγάλο ποσοστό δικαιούχων διεθνούς προστασίας. Μάλιστα στις 22 Μαρτίου 2025 το Συμβούλιο της Επικρατείας ακύρωσε την πολιτική που εφάρμοζε η κυβέρνηση, να θεωρεί «ασφαλή τρίτη χώρα» την Τουρκία για πρόσφυγες από πέντε εθνικότητες, τη Συρία, το Αφγανιστάν, το Πακιστάν, το Μπαγκλαντές και τη Σομαλία. Τέλος, οι κρατούμενοι έχουν εξαιρετικά ελλιπή πρόσβαση στο δικαίωμα να καταθέσουν προσφυγή κατά της απόφασης απέλασης. Ενδεικτικά από τις 29.869 αποφάσεις απέλασης που έβγαλε το 2023 η ΕΛ.ΑΣ., μόνο 367 έκαναν προσφυγή στην αστυνομία, και από αυτές έγιναν δεκτές μόνο 22 (6%).

Σύμφωνα με έρευνα του BBC, Οι ελληνικές αρχές, κυρίως το λιμενικό, φέρονται να έχουν προκαλέσει τον θάνατο δεκάδων ανθρώπων στη Μεσόγειο λόγω των επαναπροωθήσεων, με τον αριθμό των νεκρών για την τριετία 2020-2023 να εκτιμάται στους 43. Επιπλέον στις 15 Ιουλίου 2022 το Forensic Architecture, ερευνητικό κέντρο με έδρα το Λονδίνο, και το Forensis, η αδελφή-οργάνωσή του στο Βερολίνο, δημοσίευσαν μια διαδραστική πλατφόρμα που καταγράφει πώς μέσα σε δύο χρόνια (Μάρτιος 2020-Μάρτιος 2022) οι ελληνικές Αρχές πραγματοποίησαν 1.018 επαναπροωθήσεις με θύματα τουλάχιστον 27.464 αιτούντες άσυλο.

Τέλος, αξίζει να αναφερθεί ότι τον Ιανουάριο το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έκρινε την Ελλάδα ένοχη για τη διενέργεια «συστηματικών» απωθήσεων αιτούντων άσυλο (pushbacks). Το πόρισμα έκανε λόγο για «έναν αρκετά συστηματικό και ομοιόμορφο τρόπο δράσης εκ μέρους των ελληνικών αρχών. Οι αιτούντες άσυλο, αφού διασχίσουν τα ελληνοτουρκικά σύνορα, συνήθως περνούν από ή κρύβονται σε δασικές περιοχές του Έβρου, πριν εντοπιστούν και επαναπροωθηθούν από τις ελληνικές αρχές. Στις περισσότερες περιπτώσεις, οι επαναπροωθήσεις πραγματοποιούνται την ίδια ημέρα του εντοπισμού και της άτυπης σύλληψης των αιτούντων άσυλο από τις ελληνικές αρχές».

Το ναυάγιο της Πύλου στις 14 Ιουνίου 2023 αποτελεί την κορυφαία πράξη υποτίμησης των διεθνών κανόνων από την ελληνική πλευρά. Το ναυάγιο, που στοίχησε την ζωή σε 650 άτομα (ταυτοποιημένα) μπορούσε να αποφευχθεί όμως το λιμενικό έδειξε τεράστια επιχειρησιακή αμέλεια χωρίς επαρκή εξοπλισμό για την ρυμούλκηση του πλοίου («ένα μικρό σκοινί»..), χωρίς κουτί καταγραφής δεδομένων, χωρίς βίντεο από την πορεία του πλοίου και την παράδοση ελλιπούς υλικού από τις συνομιλίες μεταξύ του λιμενικού και του σκάφους. Σε αυτό το σκηνικό έρχεται να προστεθεί η αποκάλυψη της ερευνητικής ομάδας Solomon, σε συνεργασία με το αραβικό ερευνητικό δίκτυο ARIJ, την El País, την Die Tageszeitung (TAZ) και το The New Humanitarian πως οι ελληνικές Αρχές είχαν ενημερωθεί από την Αίγυπτο πως οι εννέα από το ναυάγιο της Πύλου δεν ήταν μέλη του δικτύου διακίνησης – αλλά παρέμειναν επί ένα χρόνο στη φυλακή. Συνεπώς η κράτηση μελών του πληρώματος ήταν όχι μόνο παράνομη αλλά και λαθεμένη.

Το προσφυγικό και το μεταναστευτικό φαινόμενο έχει απασχολήσει την καθημερινή ζωή ανθρώπων στην χώρα μας με ανθρωπιστικές, κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις. Ο σεβασμός στην νομοθεσία, εθνική ή διεθνή, η οποία αναφέρει ρητά τις υποχρεώσεις της κάθε χώρας απέναντι σε αυτές τις κοινωνικές ομάδες σύμφωνα με το Διεθνές Δίκαιο και τις συμβάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πρέπει να θεωρείται εκ των ουκ άνευ. Παρολαυτά έχει γίνει φανερό στην δημόσια σφαίρα ότι η Ελλάδα όχι μόνο δεν συμμορφώνεται στους κανονισμούς όπως θα άρμοζε σε μια Ευρωπαϊκή χώρα αλλά δημιουργεί ιστορικό καταδικών εναντίον της κάτι που πλήττει όχι μόνο την εικόνα της χώρας στην διεθνή κοινότητα αλλά και την ποιότητα δημοκρατίας στο εσωτερικό της.