Θεσσαλονίκη: Madre de Israel - Το εβραϊκό παρελθόν που αγνοούμε

Καθώς πίναμε τον καφέ μας στο λιμάνι, παρατηρήσαμε μια μικρή κινηματογραφική ομάδα να στήνει κάμερες λίγα μέτρα πιο πέρα. Από περιέργεια, τους πλησιάσαμε και σύντομα ανακαλύψαμε πως επρόκειτο για τα γυρίσματα ενός ντοκιμαντέρ σχετικά με την εβραϊκή ιστορία της πόλης, υπό την καθοδήγηση του καθηγητή Ιστορίας Woody, ο οποίος δέχτηκε να πάρουμε συνέντευξη από αυτόν και την συνεργάτιδά του Mirjam Holmer, ισλαμολόγο και δημοσιογράφο στο Ισραήλ.

-Μπορείτε να μας περιγράψετε πως ήταν η κοινότητα των Εβραίων στην Θεσσαλονίκη πριν τον πόλεμο;

-Η Εβραϊκή κοινότητα κυριολεκτικά ανθούσε και ρύθμιζε την ζωή στην πόλη. Η Θεσσαλονίκη ζούσε από το εμπόριο και οι Εβραίοι ήταν εκείνοι που κυρίως το ήλεγχαν. Στο λιμάνι που βρισκόμαστε, από το βράδυ της Παρασκευής σταματούσε κάθε εργασία. Τα πλοία που έφταναν από την Ευρώπη έπρεπε να προσαρμόσουν το πρόγραμμά τους, ώστε η ημέρα της άφιξης και της αναχώρησής τους να μην συμπέσει με το Sabbat. Το Σάββατο το λιμάνι ήταν κυριολεκτικά νεκρό καθώς κανείς (χριστιανός, εβραίος, μουσουλμάνος) δεν εργαζόταν! Για αυτό το λόγο η Θεσσαλονίκη μετά τον πόλεμο δεν έχασε απλώς τα μέλη μιας κοινότητας, έχασε σχεδόν τους μισούς κατοίκους της! Και μάλιστα ενεργά μέλη της κοινωνίας που δραστηριοποιούνταν σε κάθε πτυχή της δημόσιας ζωής.

Φανταστείτε ότι υπήρχαν σοσιαλιστικές ομάδες, σημαντικοί διανοούμενοι όπως ο Αβραάμ Μπεναρόγια, εργατικές ομάδες ακόμα και εφημερίδες στη γλώσσα των σεφαρδιτών. Μεταξύ τους υπήρχαν κοινωνικές και ταξικές αντιθέσεις, αλλά ήταν αρκετά δεμένοι και συνεργάζονταν σε όλους τους τομείς. Οι παραδόσεις επίσης τους βοήθησαν να κρατήσουν την ταυτότητα τους και φρόντιζαν να περνούν από γενιά σε γενιά με κάθε τρόπο.

Τα παιδιά τους πήγαιναν είτε σε δημόσια σχολεία είτε στο ιδιωτικό εβραϊκό σχολείο, στο οποίο, εκτός από τα άλλα μαθήματα, μελετούσαν τον πολιτισμό και τη γλώσσα τους. Η πλειονότητα μιλούσε τα λαντίνο αλλά και άλλες γλώσσες. Για παράδειγμα οι μεγαλοαστοί μιλούσαν γαλλικά μεταξύ τους, ενώ οι πιο φτωχοί ήξεραν επίσης ελληνικά ή τούρκικα. Όλοι όμως συνεννοούνταν μεταξύ τους στα λαντίνο ή στην αρχαία γλώσσα των γραφών. Και φυσικά ήταν πολύ σημαντικές οι συναντήσεις στις συναγωγές που τότε ήταν πολλές περισσότερες απ ότι σήμερα. Εκεί όχι μόνο τελούσαν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, αλλά έκλειναν εμπορικές συμφωνίες, προξενιά, γίνονταν πολιτικές ζυμώσεις προξενιά και υποστηρίζονταν τα πιο αδύναμα μέλη της κοινότητας με συσσίτια κλπ.

-Ποιο θεωρείτε ότι ήταν το συνεκτικό στοιχείο μεταξύ των Εβραίων η γλώσσα ή η θρησκεία;

-Η σχέση των Εβραίων με τη γλώσσα και τη θρησκεία υπήρξε πάντα άρρηκτη και αλληλένδετη. Παρά τις γλωσσικές διαφοροποιήσεις που αναπτύχθηκαν στις διάφορες εβραϊκές κοινότητες ανά τον κόσμο, όπως τα γίντις, τα λαντίνο, τα μπουχάρι και τα αραβοεβραϊκά, η γλώσσα των ιερών κειμένων υπήρξε πάντα ο κοινός παρονομαστής που ενώνει τους Εβραίους. Η μελέτη των θρησκευτικών κειμένων, κυρίως της Τορά, δεν περιοριζόταν μόνο στη θρησκευτική ζωή, αλλά επηρέαζε και τον τρόπο σκέψης, τη λογική και τις αξίες του εβραϊκού κόσμου. Αυτά τα κείμενα, γραμμένα στα Εβραϊκά, δημιούργησαν μια κοινή βάση για επικοινωνία και κατανόηση μεταξύ Εβραίων από διάφορες περιοχές, ανεξαρτήτως της γλώσσας που χρησιμοποιούσαν στην καθημερινότητά τους. Έτσι, ακόμα και αν κάποιος Εβραίος από τη Γερμανία μιλούσε γίντις και κάποιος άλλος από τη Θεσσαλονίκη μιλούσε λαντίνο, μπορούσαν να συνεννοηθούν μέσω της κοινής τους γλώσσας, αυτής των ιερών γραφών, που ήταν τα Εβραϊκά.

Με την επαναφορά των Εβραικών ως επίσημη γλώσσα την οποία υποχρεώθηκαν να μιλούν όλοι δεν χάθηκαν και σημαντικά κομμάτια της κάθε κοινότητας; Με τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ (14 Μαΐου 1948) η επαναφορά των Εβραικών ήταν πάνω απ' όλα μία πρακτική αναγκαιότητα. Άνθρωποι από πολλές διαφορετικές χώρες και περιοχές κλήθηκαν να ζήσουν όλοι μαζί, αναμεμιγμένοι και να εργαστούν για την δημιουργία ενός κράτους από το μηδέν επομένως δεν μπορούσε να συνεχίσει να μιλά ο καθένας άλλη γλώσσα. Αλλά δεν είναι ότι έμαθαν μία εντελώς διαφορετική από την αρχή. Ήταν η γλώσσα των γραφών με την οποία ήταν εξοικειωμένοι και οι περισσότεροι (ειδικά οι πιο εύποροι) γνώριζαν καλά απλώς μέχρι εκείνη την εποχή δεν ήταν προφορική.

Οι διάλεκτοι συνεχίστηκαν να χρησιμοποιούνται μέσα στα σπίτια, ανάμεσα σε φίλους, συγγενείς και μεγαλύτερους ανθρώπους. Οι υπερορθόδοξοι Εβραίοι και στο Ισραήλ αλλά και στην Αμερική, ενώ διδάσκονται την γλώσσα κανονικά στο σχολείο και είναι άριστοι ομιλητές της προτιμούν να μιλάνε στα γίντις καθώς έτσι νιώθουν συνδεδεμένοι με την κληρονομιά τους και νιώθουν πιο κοντά ο ένας στον άλλον. Για τους υπερορθόδοξους τα γίντις παραμένουν η καθολική γλώσσα όλων των Εβραίων.

Κάπου διάβασα ότι οι Εβραίοι ήταν οι πρώτοι κοσμοπολίτες στην Ευρώπη με την έννοια ότι μπορεί να είχαν μια συλλογική ταυτότητα αλλά ποτέ δεν συνδέθηκαν με ένα συγκεκριμένο τόπο όπως άλλοι λαοί.

Αν αυτό ισχύει, ποια είναι η εξήγηση για την έντονη σύνδεση και επιμονή τους με το Ισραήλ;

Ναι αυτό εν μέρη είναι αλήθεια. Οι Εβραίοι βρέθηκαν παντού στην Ευρώπη και όπου πήγαν προσπάθησαν να ενσωματωθούν χωρίς όμως να χάσουν την ιδιαίτερη ταυτότητά τους, για αυτό και πάντα δημιουργούσαν κοινότητες και ισχυρούς δεσμούς μεταξύ τους. Δεν προσπάθησαν όμως να επιβληθούν και γι' αυτό ιστορικά υπάρχουν βιαιοπραγίες εις βάρος τους και όχι το αντίθετο, τουλάχιστον πριν το 1947.

Η επιστροφή τώρα στο Ισραήλ ήταν ένα διαρκές όνειρο που περνούσε μέσω της θρησκείας και της νοοτροπίας στην κοινότητα από γενιά σε γενιά. Γι' αυτό και υπάρχουν πολλές οργανωμένες προσπάθειες ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα. Ωστόσο δεν είχε να κάνει μόνο με την επιστροφή σε μία πατρίδα ή την εκπλήρωση μιας θρησκευτικής προφητείας, αλλά την μεταφορά τους σε έναν τόπο όπου όλοι οι Εβραίοι θα ήταν μαζί (ο θεσμός της κοινότητας), θα ένιωθαν ελεύθεροι και ασφαλείς και δεν θα αντιμετωπίζονταν σαν απόστημα όπως στις χώρες που μέχρι τότε ζούσαν.

Θεωρείται ότι ο ελληνικός και ο εβραϊκός πολιτισμός συνδέονται;

Φυσικά, η ιστορία του ενός λαού είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορία του άλλου. Η Θεσσαλονίκη ήταν ένα από τα σημαντικότερα εβραϊκά κέντρα στον κόσμο μέχρι το Ολοκαύτωμα. Πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, περίπου το 50% του πληθυσμού της πόλης ήταν Εβραίοι, οι οποίοι έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην οικονομία, τον πολιτισμό και την εκπαίδευση. Το 1943, οι ναζιστικές αρχές κατέστρεψαν αυτή την κοινότητα, στέλνοντας τη συντριπτική πλειονότητα των Εβραίων της πόλης στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Η ίδια η πόλη αποτελεί ζωντανή απόδειξη αυτής της σύνδεσης. Τα ονόματα των δρόμων, τα κτήρια, ακόμη και η λειτουργία του πρώτου εβραϊκού σχολείου που υπάρχει μέχρι σήμερα, όλα αυτά στην πόλη μαρτυρούν την παρουσία των Εβραίων, αρκεί κανείς να ξέρει πού να κοιτάξει.

Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης αποκαλούσαν την πόλη «Madre de Israel» (Μάνα του Ισραήλ) ή Ιερουσαλήμ των Βαλκανίων και οι παλαιότεροι κάτοικοι της πόλης συχνά αφηγούνταν ιστορίες από τη ζωή τους εδώ, θυμούμενοι με νοσταλγία τις εποχές που η κοινότητα ήταν ακμάζουσα. Μάλιστα, η μουσική, με τις μελωδίες και τους ρυθμούς της, λειτουργούσε ως γέφυρα με τις πατρίδες τους, θυμίζοντας τους πάντα τις ρίζες τους και τη ζωντανή παράδοση που ποτέ δεν έσβησε.

Συνδεόντουσαν, πράγματι με τη μουσική;

Βεβαίως. Η μουσική αποτελεί έναν ακόμα ισχυρό δεσμό μεταξύ Ελλήνων και Εβραίων. Οι Σεφαρδίτες είχαν μια ιδιαίτερη σχέση με το τραγούδι, και οι μουσικές τους επιρροές άφησαν ανεξίτηλο αποτύπωμα, τόσο στο ελληνικό ρεμπέτικο (Ρόζα Εσκενάζυ), όσο και στην ισραηλινή μουσική σκηνή. Καλλιτέχνες όπως η Yasmin Levy, η οποία τραγουδά στα λαντίνο και ο Yehudah Poliker, του οποίου οι γονείς κατάγονταν από τη Θεσσαλονίκη είναι παραδείγματα της επιρροής της ελληνικής μουσικής στην ισραηλινή παράδοση.

Δεν είναι τυχαίο που ακόμα και σήμερα, πολλοί Ισραηλινοί αγαπούν το ελληνικό λαϊκό τραγούδι και επισκέπτονται την Ελλάδα για να ζήσουν τη ατμόσφαιρα των ταβερνών, με τα λαδάδικα να αποτελούν αγαπημένο τους προορισμό για μουσική και διασκέδαση.

Συνοψίζοντας, η εβραϊκή ταυτότητα βασίστηκε στη γλώσσα, τη θρησκεία και την κοινότητα, επιτρέποντας τη διατήρησή της παρά τις ιστορικές προκλήσεις. Η επιστροφή στο Ισραήλ ήταν ανάγκη για ενότητα και ασφάλεια, ενώ οι δεσμοί με τις χώρες της διασποράς, όπως η Ελλάδα, παρέμειναν ισχυροί. Η Θεσσαλονίκη αποτελεί σύμβολο αυτής της σχέσης, που ζει μέσα από την ιστορία, τη μουσική και τον πολιτισμό.