Μήπως ο φασίστας είμαι εγώ;

Κώστας Λουλουδάκης, "Φασισμός. Πρόβλημα της Ευρώπης", Παρασκευή 17 Μαρτίου 2017, <https://www.imerodromos.gr/fasismos-provlima-tis-evropis/>.

Στο ξεκίνημα της νέας δεκαετίας, γκρίζα σύννεφα έχουν αρχίσει να καλύπτουν τον ευρωπαϊκό πολιτικό ουράνιο θόλο. Λεπέν στη Γαλλία, Μελόνι και Σαλβίνι στην Ιταλία, Ορμπάν στην Ουγγαρία και Τζίμι Άκεσον στη Σουηδία, αποτελούν απλώς μερικά από τα σύννεφα που πύκνωσαν τόσο πολύ, ώστε προκάλεσαν βροχές και έγιναν αισθητά. Ο πόλεμος στην Ουκρανία και οι διεθνείς πληθωριστικές τάσεις, πριν καν προλάβουν πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Ελλάδα, να εξέλθουν από την οικονομική κρίση της προηγούμενης δεκαετίας, έχουν οδηγήσει στη διόγκωση του ακροδεξιού χώρου πανευρωπαϊκά. Ταυτόχρονα, παρατηρείται ότι η προοπτική συνεργασίας με κόμματα αυτής της κατεύθυνσης αντιμετωπίζεται ως υπαρκτό, ρεαλιστικό ενδεχόμενο από πληθώρα ηγετών. Δεν θα ήταν, επομένως, υπερβολή να ισχυριστούμε ότι η ακροδεξιά έχει εξέλθει από το χρονοντούλαπο της ιστορίας και κινδυνεύει να κατακτήσει ένα mainstream status.

Με τις εκλογές, λοιπόν, στη χώρα μας να πλησιάζουν και με έναν δύσκολο χειμώνα να μεσολαβεί, ενόσω ξεπροβάλλουν ακροδεξιά κόμματα με αξιώσεις στην εκλογική δεξαμενή της καταδικαστέας ως εγκληματικής οργάνωσης Χρυσής Αυγής (η οποία, για να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νεότεροι, εκλέχθηκε δις τρίτο κόμμα στις εκλογές Ιανουαρίου και Σεπτεμβρίου του 2015), το ζήτημα ίσως να μας αφορά περισσότερο από όσο θέλουμε να πιστεύουμε. Στο πλαίσιο αυτό θυμήθηκα τον Theodor Adorno και την έρευνά του "Μελέτες για την αυταρχική προσωπικότητα", η οποία, αν και δημοσιεύθηκε το 1950, μετά την ολοκληρωτική ήττα του φασιστικού και ναζιστικού μπλοκ, φαντάζει πιο επίκαιρη από ποτέ. Η σημασία και ιδιαιτερότητα της έρευνας ανάγεται στο γεγονός πως αναζητά τις ρίζες του φασισμού εντός του ατόμου και όχι αποκλειστικά στις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες.

Political Analysis Department, "Η ακροδεξιά εκ-τρέφεται στην Ευρώπη: Η Λεπέν και οι άλλοι που ήδη κυβερνούν", 23 Απριλίου 2022, <https://www.crisismonitor.gr/2022/04/23/i-akrodexia-ek-trefetai-stin-eyropi-i-lepen-kai-oi-alloi-poy-idi-kyvernoyn/>.

Η αρχή της αντορνικής σκέψης

Η θεωρία του Adorno ακολουθεί την εξής συλλογιστική πορεία: Οι ιδεολογίες (τρόποι οργάνωσης απόψεων, στάσεων και αξιών) εμφανίζονται, για να καλύψουν ανάγκες, καθώς η προσωπικότητα αποτελεί, κατά μία προσέγγιση, ένα συνονθύλευμα αναγκών. Άρα ποια χαρακτηριστικά της προσωπικότητας του ατόμου το καθιστούν δεκτικό στη φασιστική ιδεολογία; Βεβαίως αναγνωρίζεται ότι τα είδη προσωπικοτήτων εντός μίας κοινωνίας επηρεάζονται άμεσα από "τις αλλαγές στις κοινωνικές συνθήκες και στους κοινωνικούς θεσμούς", με άλλα λόγια, ότι ο καθένας είναι προϊόν της εποχής του.

Για να εξετάσει τον εσωτερικό κόσμο των ανθρώπων της εποχής του, ο Adorno θεωρεί ως ενδεικτικά στοιχεία της ιδεολογίας ενός ανθρώπου: α) όσα λέει δημόσια, β) όσα λέει στο παρασκήνιο, όταν νιώθει πως είναι στο απυρόβλητο, γ) όσα σκέφτεται, αλλά δεν λέει, δ) όσα σκέφτεται, αλλά δεν ομολογεί ούτε στον ίδιο του τον εαυτό, ε) όσα είναι διατεθειμένος να σκεφτεί ή να πράξει, αν δεχτεί εκκλήσεις. Πώς κατάφερε να μελετήσει τα ακόλουθα;

Theodor Adorno

Σύνοψη Μεθοδολογίας

Στην έρευνα συνδυάστηκαν δύο μέθοδοι, καθώς ήταν απαραίτητη η μελέτη τόσο ομάδων, όσο και ατόμων σε βαθύτερο επίπεδο. Χρησιμοποιήθηκαν ερωτηματολόγια και κλινική μελέτη. Προφανώς στα υποκείμενα δεν δηλώθηκε σε καμία από τις δύο περιπτώσεις ο πραγματικός σκοπός της έρευνας, αλλά ότι πρόκειται απλώς για μία ανίχνευση της κοινής γνώμης.

Τα ερωτηματολόγια περιείχαν τρεις ενότητες: (α) ερωτήσεις προσωπικών στοιχείων, (β) κλίμακες απόψεων-στάσεων, (γ) ερωτήσεις ελεύθερης απάντησης. Το πρώτο μέρος είχε ως σκοπό την ανίχνευση του ιστορικού ένταξης σε ομάδες των υποκειμένων. Το δεύτερο, αρχικά την εκτίμηση επιφανειακών ιδεολογιών στάσεων (π.χ. εθνοκεντρισμού, οικονομικοπολιτικού συντηρητισμού κ.λπ.), και αργότερα βαθύτερων αντιδημοκρατικών τάσεων εντός της προσωπικότητας. Τα υποκείμενα κλήθηκαν να καταγράψουν τον βαθμό συμφωνίας ή διαφωνίας τους με συγκεκριμένες προτάσεις. Στόχος του ερωτηματολογίου συνολικά δεν ήταν οι ακριβείς μετρήσεις, αλλά η κατασκευή μιας γενικότερης εικόνας που θα βοηθούσε στην επιλογή μικρότερου δείγματος ατόμων για τις κλινικές μελέτες. Ουσιαστικά, λειτούργησε ως ανιχνευτής δυνητικών ή πραγματικών φασιστών.

Εννοείται πως οι προτάσεις στις οποίες καλούνταν να συμφωνήσουν ή να διαφωνήσουν τα υποκείμενα, δεν φανέρωναν κάποια άμεση σχέση με τον αντιδημοκρατισμό. Επιπλέον οι θεματικές εναλλάσσονταν συνεχώς, ώστε τα άτομα να μην είναι σε θέση να αντιληφθούν κάποιο συγκεκριμένο πλαίσιο που συνέδεε τις ερωτήσεις.

Στη συνέχεια, η κλινική μελέτη περιείχε συνεντεύξεις αλλά και "Τεστ Θεματικής Κατανόησης". Οι συνεντεύξεις διαιρέθηκαν και αυτές σε μία ιδεολογική και σε μία "κλινική γενετική" ενότητα. Στην πρώτη ενότητα παρακινήθηκαν τα άτομα να μιλήσουν όσο το δυνατόν πιο "ελεύθερα και αυθόρμητα" για γενικά ιδεολογικά θέματα (π.χ. θρησκεία, μειονοτικές ομάδες, εισόδημα κ.λπ.). Σε αντίθεση με το ερωτηματολόγιο προσδόθηκε έμφαση στα ζητήματα που θα έθεταν με δική τους πρωτοβουλία οι συμμετέχοντες. Στη δεύτερη ενότητα, αφενός συλλέχθηκαν περισσότερα στοιχεία για το παρελθόν και το παρόν του υποκειμένου, και, αφετέρου, διερευνήθηκαν οι σκέψεις και οι εμπειρίες (αισθήματα, φόβοι κ.λπ.) του σε θέματα οικογένειας, γονέων, ερωτικών πράξεων, φίλων κ.λπ. Στόχο αποτέλεσε, επίσης, η ανάδυση βαθύτερων στρωμάτων της προσωπικότητας των συμμετεχόντων.

Τέλος, το "τεστ θεματικής κατανόησης" -πρόκειται για μία γνωστή τεχνική στον χώρο της ψυχανάλυσης: ο συμμετέχων βλέπει δραματικές εικόνες και καλείται να πει μία ιστορία πίσω από αυτές. Έτσι, φανερώνει "βαθύτερες επιθυμίες, συγκρούσεις και αμυντικούς μηχανισμούς" που ενεργούν εντός του.

Πρώτα αντιδημοκρατικά χαρακτηριστικά - υποθέσεις

Στο πλαίσιο της πρώτης μεθόδου, των ερωτηματολογίων, συστάθηκε μία επιπλέον κλίμακα στην πορεία της έρευνας (δίπλα σε αυτές του αντισημιτισμού, του εθνοκεντρισμού και του πολιτικοοικονομικού συντηρητισμού): η κλίμακα Φασισμού. Μας ενδιαφέρει, διότι ουσιαστικά εκφράζει τις υποθέσεις των τότε θεωριών και των ερευνητών για στοιχεία της προσωπικότητας που συνδέονται με αντιδημοκρατικές τάσεις ή δεκτικότητα. Πρέπει να τονιστεί, προς αποφυγή παρεξηγήσεων, πως τα χαρακτηριστικά αυτά μεμονωμένα δεν συνιστούν πιθανή απειλή. Όταν όμως συνθέτουν συνδυαστικά ένα ευρύτερο προφίλ, όπως έδειξε η έρευνα, πλησιάζουν περισσότερο σε ένα δυνητικά αντιδημοκρατικό άτομο.

Χαρακτηριστικό 1ο- Κομφορμισμός:

Την εποχή εκείνη η ακροδεξιά ιδεολογία είχε διαποτίσει τα μεσοαστικά στρώματα. Συνεπώς, ο Adorno ξεκίνησε με την υπόθεση ότι όποιος συμμορφώνεται κατά γράμμα με συμβάσεις της τότε "μεσοαστικής" κουλτούρας είναι και πιθανότερο να αποβεί δεκτικός σε ακροδεξιά κινήματα. Στην πορεία της έρευνάς του, ωστόσο, διαπίστωσε πως δεν ήταν όλοι οι κομφορμιστές προκατειλημμένοι.

Έτσι, η έννοια του κομφορμισμού στη μελέτη του απέκτησε ελαφρώς διαφορετική έννοια. Αναφέρεται σε μία βαθύτερη πηγή αποδοχής εξωτερικών παροτρύνσεων της κυρίαρχης ιδεολογίας, η οποία ενυπάρχει στην προσωπικότητα του ατόμου. Η μορφή αυτή κομφορμισμού διαφαίνεται ως άκαμπτη και απόλυτη.

Από τα συμπεράσματα αποδείχτηκε ότι τόσο αυτό, όσο και τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά δεν συνιστούν επικίνδυνες συνθήκες καθαυτά, αλλά μόνο όταν συνδυάζονται με άλλα γνωρίσματα που θα εξετάσουμε παρακάτω, δημιουργώντας ένα ευρύτερο προφίλ.

Χαρακτηριστικό 2ο- Αυταρχική υποταγή:

Την απολυτότητα στην τάση για συμβιβασμό και αποδοχή των κυρίαρχων κοινωνικών αξιών της εκάστοτε εποχής (κομφορμισμό) έρχεται να συμπληρώσει η αυταρχική υποταγή. Αυτή συμπεριλαμβάνει την πλήρη πίστη σε αυθεντίες, την αναζήτηση ισχυρών "χαρισματικών" ηγετών. Με τα ακριβή λόγια του Adorno "μια υπερβολική, ανεξέλεγκτη, συναισθηματική ανάγκη για υποταγή".

Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ψυχολογική ανάλυση πίσω από το χαρακτηριστικό αυτό. Τα αίτια αναζητούνται στην αποτυχία οικοδόμησης συνείδησης, δηλαδή εσωτερικής αυθεντίας, αυτοπεποίθησης, μιας δικής μας πραγματικότητας. Έτσι εντός του ατόμου συγκρούονται αυθόρμητες παρορμήσεις με τα κοινωνικά πρέπει, δίχως ικανό διαμεσολαβητή. Ως μηχανισμός άμυνας συνήθως εμφανίζεται ο φόβος, που οδηγεί στην υπέρμετρη στήριξη αξιών, όπως ο σεβασμός και η υπακοή.

Για άλλη μια φορά διαπιστώθηκε πως το χαρακτηριστικό αυτό, όπως και το προηγούμενο, αποτελούν στις περισσότερες περιπτώσεις κομμάτια ενός ενιαίου παζλ προσωπικότητας, με το επόμενο κομμάτι να καθίσταται χαρακτηριστικό.

Χαρακτηριστικό 3ο- Αυταρχική επιθετικότητα:

Πρόκειται για προέκταση της αυταρχικής υπακοής. Το άτομο που έχει αποτύχει να οργανώσει ένα συνδυαστικό σύστημα αξιών μέσα του και βιώνει συγκρούσεις πρωτόγονων αναγκών με το υπερεγώ, αναγκάζεται να καταφύγει σε εξωτερικά συστήματα αξιών, τα οποία υιοθετεί άκριτα και απόλυτα. Το αμέσως επόμενο βήμα είναι να ενοχλείται, όταν η συμπεριφορά κάποιου δεν εναρμονίζεται με τις δικές του ηθικές αρχές. Η ενόχληση αυτή εκφράζεται ως καταδίκη, απόρριψη και τιμωρία. Έτσι, αμύνεται ταυτόχρονα και στις δικές του "ανήθικες τάσεις" λέγοντας "δεν είμαι εγώ, αλλά αυτός που πρέπει να τιμωρηθεί".

Την εποχή του Adorno το χαρακτηριστικό αυτό γίνεται εμφανές στην ομοφοβία και τον αντισημιτισμό. Σε αυτή την επιθυμία δικαίωσης και τιμωρίας των "παραβατών" έρχονται συνήθως να πατήσουν ακροδεξιά κινήματα.

Χαρακτηριστικό 4ο- Αντιεσωστρέφεια:

Η εσωστρέφεια συνιστά όρο που προτάθηκε από τον Henry A. Murray, ο οποίος την περιέγραψε ως "κυριαρχία των αισθημάτων, των φαντασιώσεων, των εικασιών, των πόθων, ενός ονειροπόλου, υποκειμενικού προφίλ". Με άλλα λόγια, όταν ένας άνθρωπος κοιτάει μέσα του, ακούει και γνωρίζει τον εαυτό του. Στη σημερινή εποχή, μάλιστα, κάτι τέτοιο κρίνεται βασικό στην εφηβική και πρώιμη ενήλικη ζωή από τα προοδευτικά εκπαιδευτικά συστήματα.

Ωστόσο, κατά τον Adorno, ένα άτομο που διαθέτει τα χαρακτηριστικά 1, 2 και 3 και άρα πιθανόν δεν έχει αναπτύξει ισχυρό εσωτερικό εαυτό ("εγώ") απεχθάνεται μία τέτοια στροφή στο εσωτερικό του, την υπερανάλυση και την υποκειμενικότητα. Και αυτό γιατί φοβάται ότι θα υποπέσει στις λανθασμένες σκέψεις οι οποίες δεν ευθυγραμμίζονται με την κοσμοθεωρία που έχει υιοθετήσει απευθείας από την κοινωνία. Δεν θέλει να "τα σκαλίζει". Σήμερα ανάλογα προφίλ ανθρώπων χαρακτηρίζονται και ως πρακτικά, λακωνικά ή ψυχρά. Γι' αυτούς δεν έχει σημασία το τι σκέφτεσαι ή αισθάνεσαι, παρά μόνο το τι πράττεις.

Τι σχέση έχει αυτό με την αντιδημοκρατική σκέψη; Βασικό χαρακτηριστικό των φασιστικών προγραμμάτων, και ιδιαίτερα του ναζιστικού, στον φόβο του οποίου ο Adorno ξεκίνησε την έρευνα, αποτελεί η αποστροφή προς οποιαδήποτε δραστηριότητα που ενθαρρύνει το άτομο να γνωρίσει τον εσωτερικό του κόσμο. Χαρακτηριστικά παραδείγματα: η υποβάθμιση της ψυχολογίας ως επιστήμης και η καύση βιβλίων, επί Χίτλερ. Πρόκειται συνολικότερα για μία παραμέριση του ανθρώπινου στοιχείου και στροφή προς τον υλισμό. Μήπως σας θυμίζει κάτι αυτό;

Χαρακτηριστικό 5ο- Δεισιδαιμονία και Στερεοτυπία:

Από τη μία τα στερεότυπα αποτελούν προβολή άκαμπτων προσωπικών στάσεων και γενικεύσεων, χαρακτηριστικά που αναλύσαμε προηγουμένως, γιατί βοηθούν στη δεκτικότητα προς τη φασιστική ιδεολογία. Από την άλλη, η δεισιδαιμονία, η πίστη ουσιαστικά πως εξωτερικές μυστηριώδεις δυνάμεις ορίζουν τη ζωή μας, δείχνει μία βαθύτερη τάση για μετάθεση ευθυνών. Ιδιαίτερα σε μία, εξωτερική, ανώτερη εξουσία, που ξέρει πράγματα που εμείς δεν κατανοούμε. Sounds familiar.

Χαρακτηριστικό 6ο- Εξουσία και "σκληρότητα":

Η υπερβολική σκληρότητα στη συμπεριφορά του ατόμου, υποθέτει ο Adorno, καταδεικνύει όχι μόνο, όπως και τόσα προηγούμενα χαρακτηριστικά, τις ελλείψεις του "εγώ", αλλά και "το μεγάλο έργο που έχει να επιτελέσει", αντισταθμίζοντας υπερβολικές εσωτερικές παρορμήσεις. Συνδέεται στενά με το λεγόμενο "σύμπλεγμα εξουσίας". Προέκταση του φαινομένου αποτελεί η αντιμετώπιση όλων των σχέσεων, ακόμη και των προσωπικών, με δίπολα όπως δυνατός-αδύναμος, αρχηγός-ακόλουθος κ.λπ.

Μία αξιοσημείωτη παρατήρηση του Adorno: άτομα που σημείωσαν υψηλό σκορ στο χαρακτηριστικό αυτό τείνουν να συμφωνούν με την "κοινή γνώμη", αυτά που υποστηρίζει η πλειοψηφία γύρω τους.

Χαρακτηριστικό 7ο- Καταστροφικότητα και κυνισμός:

Σήμερα, το χαρακτηριστικό αυτό θα γινόταν πιο κατανοητό ως επιθετικότητα. Αυτή η επιθετικότητα εκδηλώνεται ευκολότερα, όταν είναι γενικευμένη, προς καταστάσεις, ή όταν το άτομο πιστεύει ότι αντιπροσωπεύει την κοινή γνώμη. Γι' αυτό και οι ερωτήσεις προσαρμόστηκαν στις προδιαγραφές αυτές. Όσο για τον κυνισμό, χρησιμοποιείται με τη σημασία που έχει και σήμερα.

Χαρακτηριστικό 8ο- Προβολικότητα:

Πρόκειται για την τάση να παρατηρεί κανείς, ή να προβλέπει στο εγγύς μέλλον, κοινωνικές παθογένειες. Παραδείγματα μελλοντικών ή τρεχουσών κοινωνικών παθογενειών με τις οποίες συμφωνούσαν συχνά τα υποκείμενα αποτέλεσαν η εγκληματικότητα, η σεξουαλική ανηθικότητα (στην οποία την εποχή εκείνη συγκαταλεγόταν και η ομοφυλοφιλία), πολιτικές παρασκηνιακές συνωμοσίες, ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων που προμηνύει υγειονομικούς κινδύνους. Για ακόμη μια φορά ο Adorno θεωρεί αιτία τέτοιων στάσεων το εσωτερικό του ατόμου.

Χαρακτηριστικό 9ο- Σεξ:

Αφορά ιδιαίτερη επιθετικότητα και φόβο προς σεξουαλικές δραστηριότητες ξένες, ασυνήθιστες για το υποκείμενο (εδώ εντάσσεται και η γνωστή σήμερα ομοφοβία).

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά ανιχνεύτηκαν με μεγάλο εύρος ερωτήσεων, του οποίου η αξιοπιστία ελέγχθηκε ποσοτικά. Κρίθηκε από τον Adorno και τους υπόλοιπους ερευνητές, μετά τα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων, ότι οι απαντήσεις των υποκειμένων δεν είναι δυνατόν να αποδοθούν αποκλειστικά σε εξωτερικούς-κοινωνικούς παράγοντες. Το κατά πόσο παίζουν ρόλο δυνάμεις εντός της προσωπικότητας θα έρθει να επιβεβαιώσει ή να καταρρίψει η κλινική μελέτη.

Συμπεράσματα

Πριν από οποιοδήποτε συμπέρασμα οφείλουμε να τονίσουμε το εξής. Η τυπολογία στην ψυχολογία, από τη φύση της ενέχει μία στερεοτυπική, ή καλύτερα "στερεοπαθή", νοοτροπία. Όταν, λοιπόν, ένα από τα αντικείμενα μέτρησης είναι τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις, η ειρωνεία καθίσταται σαφής. Επιπλέον, σε μελέτες που θέτουν δύο άκρα και πληθώρα μεταβλητών, η πλειοψηφία των υποκειμένων τείνουν να βρίσκονται στο μεσοδιάστημα με διαβαθμίσεις. Έτσι, η σαφής κατηγοριοποίηση ηττάται μπροστά στον όγκο δεδομένων και υποπεριπτώσεων.

Ωστόσο, παρά τη σφοδρή κριτική που έχει δεχτεί η έννοια της τυπολογίας, δεν απορρίπτεται ολοσχερώς. Πρέπει να την αντιμετωπίσουμε όμως κριτικά. Όχι ως μία ταξινόμηση της χαώδους ποικιλομορφίας της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά ως ένα μονοπάτι προσέγγισής της και περιγραφής της μέσω ορισμένων εννοιών.

Ο Adorno, λοιπόν, επιβεβαιώνει την αρχική του υπόθεση πως είναι δυνατόν να στοιχειοθετηθεί μία ευρύτερη "αντιδημοκρατική" δομή, που περιέχει τα χαρακτηριστικά που αναφέραμε παραπάνω, την οποία ονομάζει "γενικό σύνδρομο". Εντός αυτού, τα αποτελέσματα της έρευνας κατέδειξαν "χαμηλότερα σύνδρομα", δηλαδή υποκατηγορίες, που περικλείουν τις διαφοροποιήσεις των υποκειμένων.

Ξεκινάει με το σύνδρομο της επιφανειακής μνησικακίας. Ένα τέτοιο άτομο εκφράζει, λόγου χάριν, αρνητικότητα προς μία μειονότητα εξορθολογισμένα ή με μία ψευτολογική. Στο σημείο αυτό ο Adorno φέρνει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον παράδειγμα: μικρομεσαίους επιχειρηματίες που καθίστανται αρνητικά προσκείμενοι προς τους Εβραίους, διότι θεωρούν ότι οι τελευταίοι κατέχουν την πλειοψηφία των μεγάλων αλυσίδων. Μήπως, σας θυμίζει κάτι; Στην Ελλάδα του σήμερα το παράδειγμα ισχύει ελαφρώς αντεστραμμένο. Ο μπογιατζής ελεύθερος επιχειρηματίας θα διαμαρτυρηθεί για τον πρόσφυγα που προσφέρει τις υπηρεσίες του σε πολύ χαμηλότερη τιμή. Ο αρνητισμός, επομένως, προς τις μειονότητες συνάδει με το επαγγελματικό τους όφελος.

Συνεχίζει με το συμβατικό σύνδρομο. Στην περίπτωση αυτή τα στερεότυπα που επικρατούν στην κοινωνία έχουν εσωτερικευθεί πλήρως. Ως απότοκο το άτομο τα εκφράζει πολλές φορές και ασυναίσθητα, δίχως να το καταλάβει. Παράδειγμα τέτοιων απόλυτα εσωτερικευμένων στερεοτύπων που παρατήρησε σε πληθώρα υποκειμένων ο Adorno, αποτελεί, παραδείγματος χάριν, η διατήρηση στερεοτύπων για τους Εβραίους, παρότι μαρτυρούν ότι δεν είχαν κάποιο θέμα αλληλεπίδρασης μαζί τους στην άμεση προσωπική εμπειρία τους.

Τρίτο οριοθετεί το αυταρχικό σύνδρομο, που εμπεριέχει μία μορφή μαζοχισμού. Το άτομο αυτό συνήθως βίωσε στο παρελθόν κάποιες σκληρές εμπειρίες με τον πατέρα του, την πρώτη μορφή εξουσίας στη ζωή του. Αντί όμως αυτό να του εκδηλωθεί στο μέλλον ως αντίδραση προς κάθε εξουσία, εξωτερικεύεται ως αγάπη για υπακοή και σκληρή δουλειά. Τα κατάλοιπα μίσους κατευθύνονται σε μειονότητες που στην περίπτωση του Adorno αποτελούν οι Εβραίοι. Στα άτομα αυτά είναι πολύ ισχυρό το δίπολο "εμείς"-"άλλοι", ενώ συχνά αντιλαμβάνονται τη θρησκεία ως ένα ιδεώδες ζωής που ακολουθεί ο κάθε άνθρωπος.

Ακολουθεί το σύνδρομο του αντάρτη-ψυχοπαθή, ως μία διαφορετική αντίδραση στα τραύματα που έχει αφήσει ένας αυστηρός πατέρας. Το παρόν άτομο διατηρεί το μίσος του για την πατρική φιγούρα, το οποίο το οδηγεί να απεχθάνεται κάθε αυθεντία. Ωστόσο, συχνά καταλήγει να συνταχθεί απλώς με τον "μισητό δυνατό" και να εκφράσει όλη αυτήν την αντίδραση απέναντι σε μειονότητες. Κατά τις παρατηρήσεις του Adorno, υποκείμενα με το σύνδρομο αυτό υποπίπτουν σε "ανεκτές καταχρήσεις" της εποχής, όπως το αλκοόλ. Ακραία περίπτωση αντάρτη αποτελεί ο ψυχοπαθής, μία μορφή σαδιστή που θέλει να δει να γίνεται αυτό που επιθυμεί εδώ και τώρα. Βάνδαλοι, ταραξίες και βασανιστές ταιριάζουν σ' αυτό το προφίλ. Τα υποκείμενα αυτά επιδεικνύουν και μεγάλη προσαρμοστικότητα, καθώς ζουν τη στιγμή και η οικοδόμηση του "εγώ" τους έχει αποτύχει. Έτσι πολλές φορές δεν γίνονται αυτομάτως αντιληπτά.

Την πεντάδα έρχεται να συμπληρώσει το σύνδρομο του λοξού. Πρόκειται για άτομο που δέχτηκε απορρίψεις, δεν κατάφερε να προσαρμοστεί τόσο στην ανήλικη όσο και στην ενήλικη ζωή του. Έτσι, απομονώνεται, στρέφεται στον εαυτό του και δημιουργεί μία δική του πραγματικότητα. Ο Adorno παρατηρεί το σύνδρομο αυτό ιδιαίτερα σε συνταξιούχους και γυναίκες που αποκλείονται από εργασιακές δραστηριότητες. Επιπλέον, πολλά από αυτά τα άτομα επιδιώκουν να εντυπωσιάζουν με την εξωτερική τους εμφάνιση, γεγονός που αναδεικνύει την πεποίθησή τους για την εσωτερική τους ανωτερότητα που έχει δημιουργηθεί στη δική τους πραγματικότητα. Χαρακτηρίζονται συχνά από ημιμάθεια, και θεωρούν τις πιο δημοφιλείς προκαταλήψεις ως εξωτερική επιβεβαίωση των δικών τους στερεοτυπικών προβλέψεων.

Τέλος, το πιο επικίνδυνο σύνδρομο, κατά τους ερευνητές, είναι του χειριστικού. Η σύγκρουση μεταξύ του "υπερεγώ" και των εσωτερικών ορμών των υποκειμένων αυτών (λόγω για άλλη μία φορά της αποτυχίας οικοδόμησης ισχυρής συνείδησης, "εγώ") οδηγεί σε έναν "υπέρμετρο ρεαλισμό", οδηγώντας τους στο να βλέπουν τους ανθρώπους γύρω τους ως αντικείμενα χειρισμού. Για τα άτομα αυτά τα στερεότυπα δεν αποτελούν μέσο (π.χ. για την οικονομική τους ευημερία), αλλά αυτοσκοπό. Για αυτούς ο κόσμος γύρω τους είναι διοικητικά κατηγοριοποιημένος. Έτσι έχουν τα πράγματα και δεν αλλάζουν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για τον Adorno αποτελεί ο Χίμλερ με την πεζή, δίχως ίχνος συναισθηματισμού ευφυία του, ενώ θεωρεί ότι το σύνδρομο αυτό διέπει πολλούς διαχειριστές μεγάλων επιχειρήσεων της εποχής του. Εντός του τύπου αυτού εντοπίζεται επιπλέον μεγάλος βαθμός ψυχαναγκασμού και ναρκισσισμού.

Οι παραπάνω τύποι αναφέρονται σε υποκείμενα με υψηλή βαθμολογία στη φασιστική, την αντισημιτική και την κλίμακα του οικονομικοπολιτικού συντηρητισμού. Αξίζει να αναφέρουμε ότι ο Adorno δημιούργησε και σύνδρομα για άτομα με χαμηλές βαθμολογίες, τα οποία μπορεί να εξερευνήσει κανείς αναλυτικότερα στη μελέτη του.

Επίλογος

Σίγουρα, η τυπολογία που ανέπτυξε ο Adorno παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον για κάποιον φοιτητή ή ακαδημαϊκό ψυχολογίας. Τι καθίσταται, ωστόσο, σημαντικό να κρατήσουμε εμείς; Ότι οι πολιτικές επιλογές του ανθρώπου συνδέονται με πολύ προσωπικότερα και βαθύτερα βιώματα από ό,τι μπορούμε να φανταστούμε. Συνειδητοποιώντας το γεγονός αυτό καταλαβαίνουμε από ένα ακόμη πρίσμα την αξία και τη σημασία της ενδοσκόπησης και των ψυχολογικών συνεδριών. Καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει λόγος που πολλές πολιτικές συζητήσεις καταλήγουν σε αδιέξοδο ή που κάποιος συνομιλητής εμμένει, "κολλάει" σε ανορθολογικές στάσεις. Παρόλο που για ορισμένους δύο χρόνια καραντίνας ενδεχομένως να αποτέλεσαν ευκαιρία για αυτοβελτίωση, για άλλους ίσως να διόγκωσαν ζητήματα που έμεναν "κάτω από το χαλί". Και η δυσαρέσκεια, η ανασφάλεια και το άγχος, που συνεπάγεται η αύξηση των τιμών και ένας κοντινός πόλεμος, συνήθως αποτελούν πολλαπλασιαστή των υπαρχόντων προβλημάτων.

Είναι τόσα εκατομμύρια Ιταλοί που ψήφισαν Μελόνι τρελοί ή ιδεολογικά προσκολλημένοι εθνικιστές; Ζουν σε μία δική τους απομακρυσμένη πόλη; Μάλλον όχι. Πρόκειται για ανθρώπους αγανακτισμένους, φοβισμένους, πιεσμένους. Για ανθρώπους της διπλανής πόρτας. Ενδεχομένως και για εμάς τους ίδιους που νιώθουμε ότι βρισκόμαστε σε αδιέξοδο και θέλουμε κάτι να αλλάξει δραστικά, αλλά δεν ξέρουμε πώς.

Για να μην υποπέσουμε, λοιπόν, σε καταστάσεις του παρελθόντος που μονάχα δυστυχία προκάλεσαν, πρέπει πρώτα από όλα να κοιτάξουμε μέσα μας. Γιατί, εν τέλει, ο ακροδεξιός μπορεί να κρύβεται μέσα σε εμάς τους ίδιους. Και αυτήν τη στιγμή οι συνθήκες τον ευνοούν.