Οι ορατοί – αόρατοι φυλακισμένοι στην εποχή του κοινωνικού αυταρχισμού

Ο δισεκατομμυριούχος Elon Musk σε συνέντευξη του στον Joe Rogan δήλωσε πώς η ενσυναίσθηση είναι η κύρια αδυναμία του δυτικού πολιτισμού, δηλαδή η αλληλεγγύη προς τον συνάνθρωπο. Μισό αιώνα πριν η φιλόσοφος Hannah Arendt προειδοποιούσε πως η έλλειψη ενσυναίσθησης είναι η αρχή της βαρβαρότητας. Συγκρούονται δύο κοσμοθεωρίες. Κατ αναλογία στο αστικό ποινικό σύστημα απονομής δικαιοσύνης συγκρούονται δύο κόσμοι: Ο σωφρονισμός απέναντι στην τιμωρία.

Τη νομοθεσία και τη δικαιοσύνη τις χρειάζονται οι φυλακισμένοι και όσοι διοικούν, εργάζονται ή απονέμουν δικαιοσύνη για τους φυλακισμένους, που θα πρέπει όχι μόνο να ξέρουν και να εφαρμόζουν τον Σωφρονιστικό Κώδικα. Ο Σωφρονιστικός Κώδικας αποτελεί χρήσιμο εργαλείο καθώς ρυθμίζει την ποινή σε ρεαλιστικό επίπεδο. Η έκτιση των ποινών συνιστά την τρίτη στιγμή του ποινικού φαινομένου. Μετά τον ποινικό νομοθέτη και τον ποινικό δικαστή, η σωφρονιστική διοίκηση αναλαμβάνει να πραγματώσει υλικά την ποινική δικαιοσύνη. Αυτό το πεδίο έντασης ρυθμίζουν οι σωφρονιστικοί κανόνες, ως τρίτος πυλώνας του ποινικού δικαίου (Φυτράκης, 2022). Εδώ, μάλιστα, η θέση του ατόμου-κρατουμένου καθορίζεται, όλο και περισσότερο, από το διεθνές δίκαιο.

Σύμφωνα με το διεθνές δίκαιο και την Σύμβαση των δικαιωμάτων του ανθρώπου η λέξη «σωφρονισμός» σημαίνει η κοινωνική βελτίωση ενός ατόμου, ατομικά και συλλογικά, που έχει διαπράξει κάποιο αδίκημα μέσω της επιβολής κάποιας ποινής, συνήθως της  στέρησης της ελευθερίας του που βρίσκεται σε μια δομή υπό την επίβλεψη του κράτους, παρά τη θέλησή του και χάνει πολλές από τις ελευθερίες του ως μια μορφή ποινής για αδικήματα που διέπραξε. Ωστόσο η πραγματικότητα είναι διαφορετική από τις διακηρύξεις σε ένα κομμάτι χαρτί.

Η φυλακή ή αλλιώς το «σωφρονιστικό κατάστημα» δεν λειτουργεί ως διακριτός θεσμός του κοινωνικού συστήματος αλλά αναπαράγει το σύνολο των ιδεών και των πεποιθήσεων που χαρακτηρίζουν το ανθρώπινο δυναμικό της και καθοδηγούν τις πράξεις τους (Δοξιάδης,2024). Με λίγα λόγια η έννοια του “σωφρονίζειν” συνδέεται άρρηκτα με την άσκηση κρατικής βίας απέναντι στα άτομα και ως εκ τούτου, διαμορφώνει την συγκρουσιακή σχέση κράτους-ατόμου.

Από την εποχή της κοινωνικής κατασκευή της έννοιας του κράτους - ως το σύνολο πολυάριθμων κοινωνικών ομάδων με βασικά ομοιογενή χαρακτηριστικά – στα πλαίσια της οργανωτικής δομής του δημιουργεί τον μηχανισμό που απονέμει δικαιοσύνη, επιβάλλει ποινές και τιμωρεί τους παραβάτες του νόμου με σκοπό την αποκατάσταση των κοινωνικών σχέσεων και θεσμών.

Ιστορικά μάλλον η τιμωρία υπερέχει του σωφρονισμού. Στην ελληνική αρχαιότητα μετά τον 6ο π.Χ. αιώνα, δηλαδή από τότε που θεσπίστηκαν οι νόμοι, η έννοια της ποινής για διάφορα αδικήματα δεν διαφέρει από τη συμπεριφορά των βαρβάρων. Οι τρόποι τιμωρίας ήταν τρεις, εξορία, επιβολή προστίμου και θανατική ποινή. Σε ελαφρά αδικήματα ωστόσο υπήρχαν και άλλες ποινές.

Στο Μεσαίωνα, στα «σκοτεινά χρόνια», βία και σωφρονισμός ήταν ταυτόσημες έννοιες, με μεγάλη εφευρετικότητα στα βασανιστήρια αυτών που είχαν παραβατική συμπεριφορά, όπως ο τροχός, ο μπρούτζινος ταύρος, το κάψιμο οποιωνδήποτε παρέκκλιναν από την θεολογική (!) οργάνωση και λειτουργία της κοινωνίας.

Χρειάστηκε να περάσουν αιώνες για να μεταβούμε από την βασιλεία ελέω θεού αρχικά και στην συνέχεια την μοναρχία στο κοινοβουλευτικό αστικό σύστημα (τέλη 18ου αιώνα έως σήμερα) για να μετατραπούν τα μπουντρούμια αργά και σταθερά σε κελιά φυλακών και σε σωφρονιστικά καταστήματα και οι φυλακισμένοι από κολασμένοι στον επίγειο κόσμο σε ανθρώπους με στοιχειώδη νομικά δικαιώματα. Ιδανικό παράδειγμα το σκανδιναβικό μοντέλο (πχ Φινλανδία και Νορβηγία), όπου κρατούμενοι και σωφρονιστικοί υπάλληλοι διαμορφώνουν σχέσεις αμοιβαίας εμπιστοσύνης σε χωριά ειδικά διαμορφωμένα για την ομαλή επανένταξη των κρατουμένων οι οποίοι προσφέρουν στην κοινότητα και δημιουργούν νέες αντιλήψεις που έλειπαν από την παραβατική τους ζωή μέσα από την πρακτική ενασχόληση τους. Η εκπαίδευση δε των σωφρονιστικών υπαλλήλων διαρκεί 2-3 χρόνια.

Παρόλαυτα η ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών χαρακτηρίζεται από συγκρούσεις οι οποίες άλλοτε λειτουργούν προωθητικά και άλλοτε οδηγούν στην οπισθοδρόμηση των αντιλήψεων και των πρακτικών. Η περίοδος που διανύουμε είναι ενδεικτική μιας τέτοιας σύγκρουσης που οδηγεί στην οπισθοδρόμηση και κατ επέκταση στην περιστολή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και για τους φυλακισμένους.

Για παράδειγμα στη σύγχρονη εποχή χρησιμοποιούνται οι απάνθρωπες φυλακές υψίστης ασφαλείας, τύπου F, όπου ο κρατούμενος είναι απομονωμένος σε ένα κελί 10 τ.μ. για ένα άτομο και 25 τ.μ. για τρία άτομα, με την τουαλέτα να βρίσκεται στον ίδιο χώρο. Ο κρατούμενος δεν έρχεται σε επαφή με άλλους και η παροχή νερού, ο φωτισμός και ο εξαερισμός των κελιών κ.λπ., εμπίπτουν στον έλεγχο της διεύθυνσης των φυλακών. Το μοντέλο αυτό των φυλακών εντοπίζεται μεταξύ άλλων στην Γερμανία και στην Τουρκία. Ακόμη μια μέθοδος που χρησιμοποιείται είναι το κοινοβιακό σωφρονιστικό σύστημα, σύμφωνα με το οποίο οι κρατούμενοι στοιβάζονταν σε συγκεκριμένο χώρο και τους συμπεριφέρονταν σαν να είναι σκουπίδια. Το μοντέλο αυτό χρησιμοποιείται από τον νυν Πρόεδρο του Ελ Σαλβαδόρ, Μπουκέλε με στόχο την μείωση της εγκληματικότητας στην χώρα. Στις ΗΠΑ, ο τύπος φυλακών F συνδυάζεται και με την ιδιωτικοποίηση των φυλακών ως δομές φιλοξενίας των κρατουμένων και των παροχών όπως νερό, θέρμανση, φωτισμός κ.α.

Τα παραδείγματα αυτά αποδεικνύουν πως ο κοινωνικός αυταρχισμός που επικρατεί στην κοινωνία καθοδηγείται από το νεοφιλελεύθερο πρόταγμα, δηλαδή την μείωση των δημόσιων δαπανών, την ιδιωτικοποίηση δομών και την υποβάθμιση του ρόλου του κράτους ως την άρχουσα οντότητα που θα αναλαμβάνει την οργάνωση και την λειτουργία της κοινωνίας, το οποίο πρόταγμα στην πράξη έχει εκτός από οικονομικές συνέπειες και κοινωνικές αφού εντυπώνεται στο μυαλό των πολιτών πώς οι φυλακισμένοι δεν είναι ευάλωτοι οικονομικά άνθρωποι, αόρατοι για την πλειοψηφία της κοινωνίας που αξίζουν σωφρονισμό και επανένταξη στην κοινωνία ώστε να προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο αλλά άτομα που έκαναν την επιλογή να παραβιάσουν τον νόμο, μην λαμβάνοντας υπόψιν τις συνθήκες του κοινωνικού περιβάλλοντος στο οποίο ζούσαν (ανεργία, ανασφάλεια, ψυχική αστάθεια, εξάρτηση ουσιών) τα οποία δεν αξίζουν καμίας υποστήριξης μόνο περιφρόνησης. Στο επίπεδο της ιδεολογίας ο νεοφιλελευθερισμός εξυμνεί την ατομική ευθύνη και επιλογή ως μέσο για την συνολική ευημερία και απαξιώνει τις δημόσιες δομές. Χωρίς δημόσιες δομές σωφρονιστικών ιδρυμάτων δεν θα υπάρχει κοινωνική ευημερία αν και αυτό ευνοεί τον ίδιο καθώς η παραβατικότητα χρησιμοποιείται αποπροσανατολιστικά για την κρατική καταστολή που εφαρμόζει απέναντι σε κάθε πιθανή αντίδραση στην πολιτική ηγεμονία του.

Η σύγχρονη εποχή χαρακτηρίζεται από έντονο αυταρχισμό και περιφρόνηση για τις κοινωνικές δομές και τα δικαιώματα των ανθρώπων που βρίσκονται στο περιθώριο όπως οι φυλακισμένοι. Παρόλαυτα οι συγκρούσεις, ο κινητήριος μοχλός της ιστορίας, επηρεάζουν τις κοινωνικές εξελίξεις πέρα από την αρνητική πλευρά και προς την θετική. Οι αξίες της προόδου και των ιδεών του διαφωτισμού που άνοιξαν τον δρόμο για την κατοχύρωση ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων (=ορατότητα) ας εμποτίσουν τις συνειδήσεις των πολιτών οι οποίοι να μάχονται καθημερινά εναντίων των συντηρητικών ιδεών και υπέρ των δικαιωμάτων όλων των κοινωνικών ομάδων. Η ευημερία του συνόλου οδηγεί στην ευημερία του ατόμου όμως η ευημερία του ατόμου δεν οδηγεί στην ευημερία του συνόλου.